Journalist publishes work on the forgotten Irish language of Co Down

(a slightly edited version was published in An tUltach November 2017)

Bhí aithne i dtús báire ag lucht na Gaeilge ar Chiarán Dunbar mar iriseoir, ag scríobh do Lá Nua, ansin ina eagarthóir ar an nuachtán seachtainiúil Ghaelscéal a bhí lonnaithe i gConamara – beart a fhágann corr-macalla as Conamara le cluinstin ina chuid Gaeilge. Ina dhiaidh sin, chuir lucht an Bhéarla aithne air mar iriseoir le BBC Tuaisceart Éireann. Bhí sé ag teacht ó seal na maidine ansin nuair a bhuaileamar le céile Caifé Nero i Mór-Shráid Victoria i mBéal Feirste.

Ní amháin go raibh cíocras bia air, bhí cíocras Gaeilge an Dúin ar an fhear seo as Paróiste Chluain Dáimh ar an taobh ó thuaidh de na Beanna Boirche. Níl taifead fuaime de Ghaeilge an Dúin ann, ach b'ann don chanúint beagnach le cuimhne na ndaoine. Tá sé le léamh sa leabhar ó Ciarán 'Cnuasach Focail as an Dún'.

Go fiú i measc Gaeilgeoirí, ní luaitear Gaeilge dúchasach leis an Dún. “Muintir an Dúin Theas, ní thuigeann siad aon bhaint bheith ag an Ghaeilge le ceantar s'acu,” arsa Ciarán. “Chuala mé scéalta maidir le duine a bhí ag teagasc Gaeilge i Ros Treabhair agus bhí daoine ag caint faoi na logainmneacha, agus an bunús Gaeilge a bhí leofa, agus ghlac muintir na háite leis go raibh Gaeilge ar bheagnach gach logainm i Ros Treabhair ar an ábhar go dtáinig daoine as Deisceart Ard Mhacha agus as Óméith, agus gur bhaistigh siad an ceantar. Bhí na daoine seo ag foghlaim na Gaeilge, ach cha raibh siad ábalta a thuigbheáil go raibh an Ghaeilge ann, go háirithe ins na Gleanntaí ós comhar Ros Treabhair.” B'shin ag dul isteach sna Beanna Boirche. Tá leagan amach Gaelach ar fhothracha na mbailtí tréigthe thuas ansin.

“Fiú staraithe áitiúla, níl siad ábalta a ghlacadh cé chomh fada agus a mhair an Ghaeilge sa cheantar sin, fiú nuair a chuireann tú an t-eolas amach níl siad ábalta glacadh leis.” Tugann sé 'change deniers' orthu, go ndeachaigh galldú go mór i bhfeidhm orthu.

Mar sin, is laoch mór aige an Dr Ciarán Ó Doibhín, as an Iúr ó dhúchas, a scríobh 'The Irish Language in County Down'. Rinne an Doibhíneach an-chuid bun-oibre. “Sin ceann de na bun-fhoinsí a bhí agam don leabhrán seo,” ar seisean. “Agus sílim go ndearna sé éacht. Sílim gurb iontach an deis agat, más Gael thú, buaileadh le do laochra, agus caithfidh mise a rá go bhfuil mise iontach sásta gur chaith mé tamall le duine cosúil le Ciarán Ó Doibhín,” ar seisean.

Laoch eile aige ná Séamas Mac Seáin agus ceannródaithe eile Bhóthair Seoighe. “Ní aontódh achan duine le hAodán Mac Póilin, ach b'é a chuir ar bhóthar Gaeilge Oirthir Uladh mé, mar go dtí gur bhuail mé leis cha raibh fhios agam go raibh taifeadán ann, go raibh stair ann, “Maidir le Contae an Dúin, ní amháin gur mhair an Ghaeilge suas go lár an Fichiú Aois, na sean-daoine deireannacha mar a deirfeá, ach tamaillín roimhe sin bhíodh traidisiún iontach láidir ann, bhí na lámhscríbhinní ann, bhí Gaeltacht agus mar sin dhe. Bhí paróistí ann, agus mheas John O'Donovan gurbh Gaeltachtaí iad in ocht gcéad tríocha a h-ocht nuair a bhí seisean ann. Protastúnaigh bunús na ndaoine a bhí agus atá ina gcónaí ansin. Agus labhair sé le daoine, Protastúnaigh, gur Gaeilge a bhí acu. Léiríonn sin an láidreacht a bhí ag an Ghaeilge.

“Ach tháinig an tost. Tháinig an deireadh. Agus, faraor, cé gur mhair an Ghaeilge i gContae an Dúin go dtí gur tháinig taifeadóirí, níl focal dhe ar thaifead agus níl aon dhe scríofa síos. Mar sin, is cinéal de seandálaíochta teangeolaíochta atá ar shiúil againne chun níos mó a fháil amach faoi Chontae an Dúin. Ach is féidir pictiúr an-bheacht a chur lena chéile as an eolas atá ar fáil as an eolas. Chomh maith leis an Dochtúr Ó Doibhín, bunaíodh cuid mhaith de mo leabhrán ar shaothar Mhichíl Uí Mháinín agus a chomhghleacaithe insan an Tionscadal Logainmneacha, mar tig cuid mhór den eolas ó na logainmneacha, ach tar rud ar bith, is éan leabhar seo mar chuid de iarracht le rá daoine go raibh an Ghaeilge dá labhairt ag daoine i gContae an Dúin ar na mallaibh.”

Ba idir paróistí Chluain Dáimh agus Chill Cua a bhí tromlach na gcainteoirí deireannacha. Luaitear gur i naoin gcéad déag daichead's a cúig a fuair an cainteoir deireannach bás. Dar le Ciarán nárbh cainteoirí líofa an dream deireannach.

“Bhí an t-ádh orainn go raibh fear againn (i bParóiste Chluain Dáimh – A MacC) darbh ainm an Dochtúr Mac Poilin, a mhaireann fós mar thaibhse sa cheantar,” arsa Ciarán. “Chuir seisean suim sa bhéaloideas agus sa Ghaeilge sna daichidí agus chuaigh seisean thart agus labhair sé le daoine, agus bhí daoine ag rá 'Bh Gaeilge ag m'athair mar ní raibh ach Gaeilge ag mo sheanmháthair', agus ní raibh Gaeilge ag an duine seo. Feiceann tú an briseadh cultúrtha, sóisialta, sin nach raibh garmhac ábalta labhairt leis na sean-tuismitheoirí. Agus daoine ag rá 'Ó bhí m'athair ag labhairt leis an sagart sna naoi gcéad déag fichidí i nGaeilge. Is léir go raibh cainteoirí líofa ann an t-am sin. Agus cúig bliana fichead ina dhiaidh sin, cha raibh ann ach daoine go raibh cúpla focal acu. Sin na riantaí deireannacha.”

Níl daoine ar an eolas faoi seo “agus bheadh an-obair leis an mheoin sin a athrú. Tá sé cosúil le ceantaracha i nGaeltacht na hAlban, mar ar mhair an Ghaeilge go fiche bliain ó shoin, agus rinne daoine dearmad go raibh an Ghaeilge ann.” Séanann daoine go raibh a leitheidí sa cheantar.

Feiceann Ciarán cosúlacht idir ceantar dúchas s'aige agus Inis Bó Finne na Gaillimhe. “Fuair mé léarscáil den áit, agus bunús na logainmneacha, bhí siad i nGaeilge, agus sa Ghaeilge amháin,” ar seisean. Chuir sé ceist ar dhaoine san áit cén t-am go bhfuair an Ghaeilge bás. “Ó, ceithre céad bliain ó shoin,” an freagra a fuair sé. Tá fhios aici a leithéidí i dTír Eoin – bean a chuala a sin-seanathair ag labhairt Gaeilge, ach nár admhaigh an teaghlach gurb amhlaidh a bhí.

Rugadh agus tógadh Ciarán féin fá Bhaile Hill, gan fhios aige Gaeilge bheith sa cheantar cúpla glúin roimhe féin. Dar leis go raibh siad ann agus a sheanmháthair beo, ach gan cuimhne aici orthu.

Ach amháin an Dr Mac Poilin bheith ina ardmháistir scoile, meas ag daoine sa cheantar air, iad sásat labhairt leis, ní bheadh a bhfuil de scéal na Gaeilge sa cheantar againn. Eisean féin, bhí fhios aige go raibh, faraoe, náire ar dhaoine as an Ghaeilge agus na sean-scéalta a bhí acu.

Cnuasach Focal as an Dún Agus nótaí eile. Ciarán Dunbar. Coiscéim €7.50.

Belfast native campaigns for his Donegal Gaeltacht home

(A slightly edited version of this was published in An tUltach, October 2017) 

Tá Danny Brown tógtha faoi bhánú na tuaithe, agus na Gaeltachta ach go háirithe. Tá an fadhb thart air chuile lá i Rann na Feirste. B'fhuarasta dallamullóg a chur ort féin agus tú ag amharc ar an áit. Tá go leoir tithe nua ann. Is tithe saoire cuid mhór acu. Tá roinnt daoine óga ag siúil an bhóthair. Is scoláirí ón gColáiste Samhraidh iad.

Is as Béal Feirste do Danny, ach é anois préamhaithe sa cheantar. Bhuaileamar lena gcéile tí s'aige, sean-teach go bhfuil dóigh maith curtha air.

Chuaigh sé leis an línitheoireacht nuair a d'fhág sé Coláiste Naomh Maolmhaodhóg i mBéal Feirste. “Dfhág mé Béal Feirste i naoi gcéad déag seachtó is a hocht,” ar seisean. D'aistrigh sé go Doire, Leitir Ceanainn, Baile Átha Cliath,Oileán Manainn, agus arais go Baile Átha Cliath. “I dtrátha an ama sin, thit an tóin as an cheird a bhí agam, mar tugadh ríomhairí isteach, agus bhí deireadh nach mór leis an cheird,” ar seisean.

D'athraigh sé a cheird. “Thosaigh mé ag scríobh do Lá agus corr-rud thall is abhus,” ar seisean. “Nuair a thosaigh Fiosrúchán Domhnach na Fola, bhí mé ag freastal ar sin beagnach chuile lá. Bhí mé ag tuairisceoireacht do Raidió na Gaeltachta. Ag an tús, ní raibh ann ach Fiosrúchán Domhnach na Fola ach de réir a chéile thosaigh siad ag glaoch orm faoin rudaí eile a bhí ag titim amach i nDoire.” Chomh maith “bhí sé i gcónaí mar chaitheamh aimsire agam scéalta beaga a scríobh.”

Ansin, tháinig cor eile ina shaol. “Chonaic mé go raibh obair ag dul i nGaoth Dobhair, obair a mhairfeadh sé mhí, ag scríobh scripte fá choinne clár teilifíse,” ar seisean. “Chuir mé sin isteach, agus bhí agallamh agam, agus fuair mé an post. Bhí foireann againn ann ag déanamh an sraith seo.” Chaith sé sé mhí i nGaoth Dobhair. “Ansin, in áit dul arais go Doire, rinne mé cinneadh fanacht,” ar seisean.

Bhí cairde sa cheantar aige. Leis “thosaig mé ag dul amach le mo bhean. Bhí aithne agam uirthi roimhe seo i nDoire. Bhí sise ag bogadh chuig an cheantair seo ar mhaithe lena cuid oibre, agus táimid le céile ó shoin. Bhí an teach seo ceannaithe aici, agus bhog mise isteach sa teach, agus sin an fáth go bhfuil mé mi Rann na Feirste.”

Ba i bhfad roimhe sin, ina óige, a thosaigh a shuim sa Ghaeilge.

“Bhí mo dheirfiúr dhá bhliain níos sine ná mé,” ar seisean. “Thosaigh sise ar Scoil Doiminic ar Bhóthar na bhFál.” Mar sin, bhí leabhair Gaeilge aici – gan fhios ag Danny cad ba Gaeilge ann. “Thosaigh mé ag crá mo dheirfiúr, ag iarraidh uirthi na focail a bhí ar an leabhar seo a fhuaimniú,” ar seisean. “Agus bhí sise díreach ag tosnú ag foghlaim Gaeilge.”

Chuala sé go raibh ranganna i gCumann Cluain Ard, thart an coirnéal uaidh, agus thosaigh ag freastal orthu. Muna raibh sé iontach díograiseach, bhí bunshraith Gaeilge aige nuair a thosaigh sé ar an mhéanscoil. Ba Muiris Ó Droighneán an múinteoir a bhí ansin aige. “Bhí seisean iontach maith mar mhúinteoir, níl mise ag rá go raibh muidne iontach maith mar dáltaí,” arsa Danny.

Mhéadaigh a shuim, cé gur thit Cumann Cluain Ard i leataobh. “Ansin, nuair a bhí mé ceithre bhliain déag d'aois, thosaigh na Trioblóidí,” arsa Danny. “Mhúscail na Trioblóidí rud éigean ionam, go raibh tábhacht leis an rud a bhí ag dul ar aghaidh i gCumann Cluain Ard.” D'fhill sé ar an Chumann agus “fuair mé amach go raibh saol eile, rúnda, in Iarthar Bhéil Feirste.Sampla de sin go raibh siopa ar Bhóthar Kashmir, ag coirnéal Sráid Clonard, bhí sé céad slat ón teach s'againne – Houstons. An t-aon eolas a bhí agam ná gur cuireadh chuig Houstons mé fá choinne prátaí (agus eile) – greengrocers a bhí ann.”

Ansin, lá, bhuail sé isteach chuig Houstons. “Thosaigh Mrs Houston ag labhairt liom, agus níor thuig mé focal,” arsa Danny. “Ansin, dúirt sí 'práta' 'prátaí' – ah! Gaeilge! B'as Baile na Finne í. As sin, dhiúltaigh sí Béarla a labhairt liom.”

Leis, b'iad a dream a thóg Gaeltacht Bhóthair Seoighe a rinne Sráid Bombay in aice leis a ath-tógáil i ndiaidh gur dódh Mí Lúnasa 1969 é. “Bhí siad sin ag caint i nGaeilge eatarthu féin,” ar seisean. “Go tobann, bhí an saol sin a bhí i bhfolach amuigh ansin go foscailte.”

Bhí sé ag tarraingt ar an Chluain Ard go dtí gur aistrigh sé go Doire. Mhair an suim, gan bheith, b'fhéidir, in amannaí chomh láidir agus a bhí. Agus é ar Oileán Mhanainn “bhí mé amuigh sa phub oíche amháin agus bhí fear b'fhéidir caoga bliain d'aois le fear óg agus bhí sé just ag cur síos ar rudaí. Shíl mé gur droch-Gaeilge a bhí ann. Agus chuir mé ceist air – an é sin Gaeilge? Agus dúirt sé – Mannanais – agus bhí cúpla oíche agam leofa siúd.”

Chomh maith lena shuim sa Ghaeilge, is sóisialach é Danny. Ba cheardchumannach a athair, chuala sé caint ar an sóisialachas óna óige. “Ní raibh leisc ar mo thuismitheoirí labhairt faoi na rudaí a bhí ag tarlú sa domhain,” ar seisean. “Mar shampla, an leas-ainm a bhí ag mo mháthair orm nuair a bhí mé thart fá ocht déag ach 'Fiddle' – ní raibh baint aige le h-uirlisí ceoil ach le Fidel Castro.

“An míniú atá agamsa ar an rud atá ag tarlú sa Ghaeltacht, tagann sé ón gcúlra sin,” ar seisean. “Tá fhios agam go bhfuil an córas go bhfuilimid beo ann, go bhfuil sé ann ar leas dream ar leith daoine, agus go bhfuil an chuid eile againn ann le déanamh cinnte go bhfuil stíl beatha acusan, go leanfaidh sé, go gcoinneoidh siad gréim ar cibé buntáistí atá acu.” Bhíodh pobal bríomhara faoin dtuath, ach tá rudaí dá lárnú isteach sna bailtí móra, gan troid ina éadán. “Tá rud ar leith ag tarlú sna pobail Gaeltachta, mar, chomh maith le bánú na tuaithe, táimid ag cailleadh oidhreacht atá ag dul siar cúpla míle bliain,” ar seisean. “Níl freagra ar bith ag an chóras, ag an stát, ar sin.”

Tá 'perfect storm' anois ann. Sna 70idi, nuair a bhí géarchéim i nGaeltacht Chonamara, chuir dream óg Gluaiseacht Cearta Sibhialta na Gaeltachta ar bun, throid siad, bhain siad rudaí amach, ach “níl na daoine óga ann leis an troid a dhéanamh. Beidh deireadh leis an Ghaeltacht muna ndéanfear athruithe bunúsacha. Caithfidh seo tarlú iontach, iontach, gasta. Níl fostaíocht ar bith ann. Fiú nuair a chruthaíonn siad fostaíocht, cuireann siad sin ar fáil ar an Chlochán Liath, ní ins an Ghaeltacht cheart ach ceann de na ceantaracha is laige Gaeilge i limistéar na Gaeltachta oifigiúla. In ionad buntáiste a thabhairt do na ceantaracha is láidre Gaeilge, bunaíonn siad monarchana i gceann de na ceantaracha is laige Gaeilge.”

Leis, is comhlachtaí eachtrannacha a mealltear isteach, agus Béarla an teanga cumarsáide. Tá impleachtaí leis seo. “Má tá tú ag éirí dul ar aghaidh sa tsaol, caithfidh tú do theanga, do chultúr, a fhágáil ag an doras,” ar seisean.

Molann Danny comharchumainn áitiúla, a bheadh fóirsteanach don líon oibrí agus na scileanna sna ceantaracha. “Tchítear domsa gur sin an t-aon bealach go dtig leis an Ghaeltacht teacht slán as seo,” ar seisean.

Major police failings in handling of domestic violence victim

(A slightly edited version of this piece was published in Village, October 2017)

An inquest into the death of an Omagh woman who was a domestic violence victim heard evidence of major failings in PSNI handling of events, and how the the police subsequently changed procedures in dealing with persons who reported being assaulted. Thirty-six year old Mairéad McCallion died in hospital on February 24th 2014, the day after telling police her partner Noel Knox grabbed her by the hair and knocked her head against a wall before throwing her out of the house.

Knox then called police because Mairéad and another man were outside. It was a very cold day, and she was wearing neither shoes nor coat – and wanted Knox to give them to her.

When police arrived, Mairéad reported the assault. Police saw clumps of hair had been torn from her head. They arrested Knox, and brought her to the custody suite at police station for examination.

A senior police officer told the inquest procedures had now changed. Chief Superintendent Karen Baxter said that all victims should now be taken to an accident and emergency unit. “The custody suite is not a place of safety – it is a place of detention,” she said.

Constable Catherine Kilkie, to whom Mairéad reported the assault, said she did not tell the Forensic Medical Officer (police doctor) who examined Mairéad about the blow to the head, or that Mairéad said “her head was a bit sore.” Kilkie told the inquest she did not pass this on as “the doctor usually takes an account from the victims themselves.”

There was conflicting evidence as to whether Dr Paul Alleyway, who examined her in the police station, asked her had she sustained a head injury.

Alleyway said “on direct questioning, she denied having a head injury.” Civilian Custody Officer Linda Carson was present during the examination said “I just can't recall” this question being asked. In his notes, Alleyway recorded having asked the question. These notes were completed on the following day.

After the examination, the Custody Sergeant thought it necessary to bring in a Domestic Violence Officer to deal with Mairéad. However, it was a Sunday, none was on duty, and he was denied authorisation to bring one in on overtime.

There was conflicting evidence from two police officers about Mairéad's condition on the afternoon of the alleged assault. Constable Gareth McCrystal said Mairéad's face was “sloped like she had a stroke” when he first saw her outside the house. When he later returned to Omagh Police Station after taking Knox to Omagh police station, he was “concerned she had changed so much from what I'd see three hours or so previously” but not enough to call an ambulance. She was in the reception area and slumped.

Kilkie told the inquest she believed Mairéad had deteriorated because she hadn't taken her medication, and her difficulties in walking were due to wearing heels.

In mid-afternoon McCrystal and Kilkie drover her away from the police station in a police car. They were taking her to a friend's house. She only had the clothes she stood in, and none of the medication she needed. Kilkie gave evidence of only ringing the friend when they were on the way. The friend could not keep Mairéad.

During the journey, McCrystal said Mairéad was “not speaking but making noises in the back of the car.” When they reached the friend's house, Kilkie went inside. Mairéad began making retching noises. McCrystal asked her “if she could, could she please be sick outside the car.” By this stage, she was not speaking. He rang Kilkie, who contacted paramedics.

Paramedics treated her on the scene, then took her to the South West Acute Hospital in Enniskillen, where she died of a catastrophic brain injury. This injury was not survivable.

Mairéad did not fit the stereotype of a domestic violence victim. She had been a straight-A student at her grammar school, then went to university in Scotland.

There, she suffered mental health difficulties and had to leave. Returning to Omagh she began training as an accountant. Then, in August 1998 she arranged to meet her friend Julia Hughes in the town centre one Saturday afternoon. The Omagh Bomb exploded that afternoon: Julia was killed. That was another blow to Mairéad's health.

However, she continueed to work. She moved to Coleraine and bought her own place. Unfortunately, her depression and drinking worsened. Her mother died, and shortly after she moved back to Omagh.

Mairéad was unemployed. She drifted into a circle of alcoholics who gravitated round drinking houses in a couple of housing estates. She tried to fight her demons, and enjoyed periods of sobriety. She also formed a relationship with Knox, an unemployed alcoholic about a dozen years older than her. It was a controlling relationship. They lived together in Knox's brother's house, but she did not have a key.

Knox has never been convicted of assaulting Mairéad. He was charged with her murder, though the charges were subsequently withdrawn.

Evidence was given that the screensaver on his phone was a picture of her with a broken nose and two black eyes: and that, when he rang her, this picture came up on her phone.

Police logged five complaints from Mairéad that Knox had assaulted her, though all were withdrawn. She obtained a barring order against him on one occasion. Under cross-examination during the inquest, Knox accepted physically putting her out of the house the day before she died. He admitted she fell in the front garden and may have hit her head on the grass, or on a metal manhole cover.

That day, in the police station, she spoke to Linda Carson about being a domestic violence victim. Mairéad said “she was going to do something about it this time.”

Her sister Josie and half-brother Marcus both told the inquest of seeing bruises on her. Josie said that once “it was obvious she had been beaten up, there were bruises on her.” Marcus saw he with a black eye. According to Alloway, her injuries were consistent with repeated domestic assault.

The last seven years of her life had been difficult for Mairéad, as she struggled with mental illness, alcoholism, and a troubled relationship. Even at the end, she showed positive qualities. Jonathan Cunningham was one of the police who spoke to her the day before she died. He remembered: “She was a very nice wee lady.” Linda Carson chatted to her also. “She was a very easy person to speak to,” Carson said. “She seemed to be an intelligent and articulate lady.”

Veteran Donegal trade unionist

(An edited version of this was published in An tUltach Samhradh 2017)

Tá Séamas Mac Ruairí mar dhuine den bheagán atá gnóthach sa pholaitíocht ar fad, agus a bhí le Sinn Féin sular tharla an scoilt idir 'Sealadaigh' agus 'Oifigiúilaigh' i 1970. Bhí sé beagnach dhá scór bliain ina Chomhairleoir do cheantar na nGleanntaí ar Chomhairle Contae Dhún na nGall; le Sinn Féin i dtús báire, ansin Sinn Féin (Oifigiúil), ansin Sinn Féin-Páirtí na nOibrí, ansin Páirtí na nOibrí. Tháinig sé tríd an dara scoilt ansin, go ndeachaigh leis an Daonlathas Clé, agus go ndeachaigh isteach i bPáirtí an Lucht Oibre leis an Daonlathas Clé.

Chaith sé a shaol mar cheardchumannach chomh maith. Ba rúnaí craoibhe le Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Il t-Saothair na hÉireann é, agus ansin leis an Ceardchumann Seirbhísí, Tionsclaíoch, Gairmiúil agus Teicniúil. Thosaigh sé ag freastal ar oibrithe ina cheantar féin, ach faoi dheireadh bhí freagracht Dhún na nGall air.

Bhuaileamar lena gcéile tí s'aige, ar imeall Anagaire, ag amharc amach ar an chladach.

Tógadh leis an pholaitíocht é, idir poblachtachas agus dáimh leis an eite chlé. “Bhí cúlra polaitiúil ag mo mhuintir, nó bhí mo mháthair ansin ag tús na bhfichidí agus cúpla deirfiúr léi i gCumann na mBan anseo,” ar seisean. “Bhí m'athair go mór ceangailte le gluaiseacht poblachtach an eite chlé, agus bhí sean-uncail liom a mhair go dtí céad bliain agus a fuair bás cúpla bliain eile ansin,bhí sé gníomhachin Alban i gConradh na Gaeilge, agus bhí sé sna sean-Óglaigh fosta ag an am.” Ar dhá thaobh a mhuintire “bhí meas mór acu ar Pheadar Ó Dónaill agus Patrick McGill as na Gleanntaí ansin.

“Nuair a tháinig Fianna Fáil ar an saol, b'fhéidir gur shíl cuid acu go raibh siad le dul ar aghaidh agus rudaí fiúntacha a dhéanamh,” ar seisean. Dar le Séamas gur mhínigh sean-duine ar tharla, oíche amháin tí s'aige. Cuireadh i leith an fhir seo gur athraigh sé a chuid polaitíochta mar gur fhág sé Fianna Fáil chun dul le Clann na Poblachta. “Ní mise a d'athraigh cor ar bith ach iadsan a d'athraigh,” arsa an sean-fhear.

Bhí a thuismitheoirí ansin ceangailte le Páirtí an Lucht Oibre. “Bhí iarrthóir áitiúil anseo acu, ach níor éirigh leis, Dónal C Ó Baoill as an Mhullach Mór, tá sé ar shlua na marbh anois,” ar seisean. “Ansin, tháinig Clann na Poblachta agus bhí m'athair gníomhach i gClann na Poblachta.”

Faoin am go raibh Séamas sna fichidí, tháinig toghchan áitiúil 1960. Shocraigh sé go rachadh sé chun tosaigh, mar iarrthóir ag Sinn Féin. Shíl sé go ndéanfadh sé go measartha maith, cé nach sin an bharúil a bhí ag comhairleoir sinsearach de chuid Fianna Fáil sa cheantar.

Mar a tharla, bhí Séamas chun tosaigh ar an chomhairleoir céanna sa vóta. Tá bród ar fad air as an vóta a fuair sé, nó bhí iarrthóirí láidre seana-bunaithe ó na Fianna Fáil agus Fine Gael san iomaíocht, leithéidí na Teachtaí Dála Cormac Bresin agus Pa O'Donnell agus an Seanadóir Louis Walsh.

“An rud a dhéanfainn i gcónaí cinnte dhó, is cuma cé a thagadh chuig mo dhoras, is cuma cén creideamh nó gan creideamh, nó polaitíocht a bhí acu, chuideóinn le hachan duine acu,” ar seisean. “Toghadh mise fá choinne an cheantair agus na daoine uilig. Bhí suim mhór agam san áit áitiúil anseo, Ceantar na nGleanntaí, agus sa phobal, agus as in amach thug mé seirbhís do na daoine agus don áit seo ar an Chomhairle Contae.”

Tá sé bainte ar fad le go leoir eagraíochtaí, ina measc Amnesty International, Comhairle an Iarthair, Cumann Lúthcleas Gael – mar a raibh sé ina chathaoirleach ar Choiste an Chontae siar sna 60idí, an RNLI, agus eagraíochtaí a dhéanann freastal ar dhaoine le mí-chumas. Molann sé Jan O'Sullivan, iar-Aire de chuid an Lucht Oibre, as an chuidiú a thug sí dó ó thaobh na muintire a bhí faoi mhí-chumas. “Tá trí theach ag an Chomhairle anois le ceithre sheomra le cur suas – tá cead pleanála istigh, ar Chnoc an Aonaigh ar an Chlochan Liath,” ar seisean.

Cuireann seo ach go háirithe bród air. “Bhí mé i gcónaí sáite leis an ghnáth-duine, agus sin an mhuintir gur sheasaigh mé leo,” ar seisean.

Bhí 10 bliain curtha isteach ag Séamas ar an Chomhairle Contae nuair a tharla an scoilt

i nGluaiseacht na Poblachta i 1970. Bhí teaghlach poblachach i nDún na nGall, agus scoilt sin. Doirteadh fuil i mBéal Feirste, ach níor tharla a leithéidí i nDún na nGall. “Choinnigh mé teangmháil le daoine a chuaigh an bealach eile ansin,” ar seisean.

B'é an locht a fuair sé ar na 'Sealadaigh' ná go raibh siad “ag díriú isteach ar ath-aontú na tíre.” B'fhearr leisean díriú ar “shaibhreas na tíre, maoin na tíre, agus rudaí mar sin. Chomh maith le sin, sílim ag deireadh an lae d'athraigh an mhuintir a shiúil amach (as Ard-Fheis Shinn Féin i 1970), nó go leoir acu. Ní raibh siad ag éirí dul isteach i dTeach Laighean, ach i ndeireadh an lae ní raibh dóigh ar bith eile ach é a dhéanamh.”

Chomh maith le bheith ina chomhairleoir, rinne sé leis freastal ar an phobal mar oifigeach lán-aimseartha ceardchumann le 16 nó 17 bliain, an post lonnaithe i Leitir Ceanainn, ag freastal ar chomhaltaí den cheardchumann ar fud an chontae. “Is cuimhneach liom, b'fhéidir, dul isteach I mBéal Átha Seannaigh maidin amháin agus críochnóinn i gCarn Domhnaigh,” ar seisean. “Bhí sé marfach go leoir. Ach ina dhiaidh sin, bhuail mé le léar mór daoine, agus castar cuid acu orm go fóill.”

Ba ré difriúil sin, glúin ó shoin, nó bhí tréan fostaíochta ann sa déantúsaíocht. Bhí go maith thar an míle ag obair san Eastát Tionsclaíochta i nGaoth Dobhair. D'imigh na comhlachtaí seo “gur chuir an líon daoine a bhí fostaithe síos go h-íséal. Creidim go raibh daoine ag cailleadh a n-uchtach agus mar sin. An rud a chuireann isteach go mór orm, nuair a bheadh áit dá dhruid nó daoine a chur chun bealaigh, shílfeá an dóigh go bhfuil na daoine seo suite, an bhfuil iasacht acu ar theach cónaí, cén teacht isteach atá acu.”

Minic go maith, caitheadh go holc le daoine. Is cuimhin leis fear ón Ísíltír go raibh monarchan beag aige i gCarn Domhnaigh ag déanamh “potaí agus mar sin fá choinne plándaí agus rudaí deasa. Bhí sé ansin cúpla bliain, agus ansin chuaigh muid síos maidin amháin chun buaileadh leis, acu cad é fuair muid amach. Tháinig sé isteach maidin amháin agus leoraí nó trucal leis agus ghlan sé na rudaí amach agus d'fhág sé na daoine ansin ar an ghannchuid.” Malairt mar atá anois “ní raibh clúdach ar bith ag na daoine bochta seo airgead scartha a fháil.”

D'éirigh sé as an obair leis an cheardchumann 15 bliain ó shoin, ach is ann atá a chroí. Bhí aithne agus meas aige ar Pheadar Ó Dónaill as na Rosa, an scríobhneoir a rinne sár-obair mar cheardchumannaí. Ba mhaith leis “an blár a choinneáil lasta” ar shon an Dálaigh. Dar leis go bhfuil buíochas ag gabháil don choiste beag in Árann Mór, mar “tá siad ag déanamh sár-obair ansin agus tá siad ag coinneáil cuimhne Pheadair beo.” Tá súil aige féin bheith ar an oileán do cheiliúradh saol an Dálaigh, ar an chéad deireadh seachtaine de Mhí Mheáin Fómhair.

The Culturlanns under threat?

(An edited version of this was published in An tUltach June 2017)

Tá tábhacht ag an dá chultúrlann do lucht na Gaeilge sa Tuaisceart. Tá, anois, iad faoi bhagairt mar go bhfuil comhairliúcháin ar bun ag Foras na Gaeilge le h-athbhreithniú a dhéanamh ar mhaoiniú na h-ionaid Ghaeilge

Is siombal é den dul chun cinn atá déanta ag an Ghaeilge an Chultúrlann i mBéal Feirste, é ar an phríomh-bóthar tríd an chuid Náisiúnach den chathair.

Is Oifigeach Imeachtaí sa Chultúrlann é Conchubhar Ó Liatháin, Corcaíoch atá ag cur faoi I mBéal Feirste gan puinn de bhlas Mhúscraí caillte aige. Dar leis go bhfuil Foras na Gaeilge ag déanamh roinnte mhícothrom ar an chiste agus maoiniú dá bhronnadh.

“Ó 1999, nuair a bunaíodh Foras na Gaeilge mar thoradh ar Chomhaontú Aoine an Chéasta, tá maoiniú á fháíl ag Cultúrlann McAdam Ó Fiaich, a bunaíodh i 1991, agus tá maoiniú á fháil freisin le tamall de bhlianta ag Cultúrlann Uí Chanáin i nDoire,” arsa Conchubar. “Is scéim dúnta é an socrú faoina bhfaigheann an dá ionad seo maoiniú - mar sin níl cead ag aon ionad eile cur isteach ar mhaoiniú cé go bhfuair Gaelionad Mhic Ardghaill in Iúr Chinn Trá deontas le h-aghaidh imeachtaí faoin scéim.”

Sa doiciméad comhairliúcháin, deir Foras na Gaeilge gur mian leo “tacaíocht a chur ar fáil do na hionaid Ghaeilge ar fud na tíre le deiseanna a chur ar fáil don phobal úsáid a bhaint as a gcuid Gaeilge. Tugann taighde le fios dúinn, má bhíonn 'spás sábháilte' ar fáil ag daoine a labhraíonn mionteanga go gcuireann sin go mór le húsáid na Gaeilge sa phobal.”

Tá sprioc ag an bhForas go mbeadh “go leor ionaid Ghaeilge ar fud na tíre a bheadh in ann deiseanna úra úsáide Gaeilge a chur ar fáil don phobal dá mbeadh tacaíocht deontais ar fáil acu. Dá mbeadh deontas ar fáil, thiocfadh forbairt a dhéanamh ar chlár gníomhaíochtaí do na pobail bhríomhara Gaeilge mar ‘spás sábháilte’.” Sa doiciméad, ainmnítear roinnt ionad, Thuaidh agus Theas, nach bhfuil an Foras dá maoiniú – ach gur mhaith leis an Fhoras sin a dhéanamh. Is é an ról lárnach a bheadh ag Ionaid Gaeilge ná “deiseanna úsáidte do phobail na Gaeilge a spreagadh laistigh de thimpeallacht shóisialta.”

Faoi láthair, tá an Foras ag maoiniú Cultúrlanna Bhéil Feirste agus Doire amháin. Dar leis an doiciméad gur mhaith leis an Fhoras “freastal níos leithne a dhéanamh ar éileamh ó phobail na Gaeilge in áiteanna a bhfuil ionaid a bheadh in ann feidhmiú mar ionad Gaeilge. Táimid ag iarraidh sin a dhéanamh laistigh den chiste reatha maoinithe atá againn d’ionaid.”

Tá ceithre rogha i ndoiciméan an Fhorais: gan scéim úr a reáchtáil agus leanúint den socrú reatha maoinithe leis an dá Chultúrlann: scéim úr a reáchtáil, agus buiséad a aimsiú ó fhoinsí eile laistigh de bhuiséad Fhoras na Gaeilge, agus leanúint de na socruithe maoinithe reatha an dá Chultúrlann: laghdú a dhéanamh laistigh d’aon bhliain amháin ar mhaoiniú an dá Chultúrlann (ó £100,000 go £50,000 i gcás Bhéil Feirste, agus £123,000 go £50,000 i gcás Dhoire): an maoiniú bliantúil don dá chultúrlann ó Thuaidh a laghdú (go £50,000) thar thréimhse de 3 bliana (2018-2021), le ciste a chur ar fáil do scéim úr Ionaid Ghaeilge.

Dar leis an doiciméad féin, tá dhá thaobh leis na moltaí. Ar thaobh amháin “Maolóidh an scéim mholta seo neamh-chomhionannas sa chás seo trí spéis a spreagadh ó iarratasóirí cumasacha ó cheantair eile a bhfuil Ionaid Ghaeilge iontu agus tabharfaidh an scéim deis iomaíochta dóibh cur isteach ar chiste Fhoras na Gaeilge.” Ar an taobh eile “Aithnítear go mbeidh laghdú mór ar mhaoiniú reatha an dá chultúrlann ó thuaidh (Cultúrlann McAdam Ó Fiaich & Cultúrlann Uí Chanáin) chun an scéim mholta nua a chistiú.”

Níl Concubhar sásta go molann trí den ceithre rogha ciorrú ar bhúiséid na gCultúrlanna i mBéal Feirste agus Doire. Tá sé i bhfabhar maoiniú a chur ar fáil do Chultúrlanna eile. Dar leis gur cheart don bhFloras dul “in áít éigean eile chun an t-airgead atá de dhith a chuardach, (agus) chuaigh mé ag cuardach mé féin an bhfaighinn cúpla pingin sa bhreis ar chúl tolg éigean i gCearnóg Mhuirfean (ceanncheathrú an Fhorais).”

Tá moladh conspóideach aige. “B’fhéidir go bhfuilimíd ró fhada síos an bóthar chun athshamhlú iomlán ar an bhForas a thionscnú ach dá mbeadh furmhór mhór an Fhorais lonnaithe ó Thuaidh, idir fhoireann agus oifigí, bheadh costas i bhfad níos lú ar an institiúid teanga tras teorainn sna réimsí sin,” ar seisean.

Luaigh sé tábla as Tuarascáil Bhliantiúil an Fhorais do 2015, an ceann is déanaí atá ar fáil, mar a bhfuil cur síos ar thuarastail an chúigir fostaí is sinsearaí. “Léiríonn an tábla go raibh na feidhmeannaigh a d’oibrigh ó dheas den teorainn, i gceannaras an Fhorais i mBaile Átha Cliath ag fáíl tuarastal i bhfad níos airde ná mar a bhí á íoc le Leas Phríomh Fheidhmeannach an Fhorais, Seán Ó Coinn ag an am sin, fiú is go raibh poist níos sóisirí acu,” arsa Concubhar. “Fiú nuair a chuirtear san áíreamh go raibh ráta malartaithe fabharach do sterling an uair úd, bhí an tuarastal a bhí á íoc le feidhmeannaigh ó dheas céim substaintiúil níos airde ná tuarastal an leas phríomh fheidhmeannaigh ó thuaidh. Tá míniú simplí ar an mbearna, gan amhras, sa mhéid is go bhfuil an leas phríomh fheidhmeannach fostaithe de réir rataí tuarastail stat sheirbhsígh ó thuaidh agus go bhfuil na feidhmeannaigh ó dheas fostaithe de réir rataí ó dheas. Toisc go bhfuil furmhór mhór fhoireann an Fhorais fostaithe ó dheas, áfach, ciallaínn sin go bhfuil cuid is mó den tuarastal á íoc ó dheas den teorainn.”

Cuireann sé tuarastal Stiúrthóir Seirbhísí Corporáideach an Fhorais - €90-95,000 i 2015 – i gcomparáid le tuarastal Stiúrthóir Seirbhísí Corporáideach an Boord o' Ulster Scotch - £36,641 (€50,221). Tá, leis, rátaí míleáiste agus cothbhála a díoltar níos airde ó Dheas, gur rátaí státseirbhíse an dá dlínse iad.

“Le linn 2015 íocadh €180,621 (£131,114) i gcostaisi taistil agus cothú,” ar seisean. “ Is é sin suim níos mó ná an méid a bheadh le fáil ag an bhForas dá gcinnfí an ciorrú is mó a chur i bhfeidhm ar an dhá Chultúrlann - is é sin €123,000.” Tá “tromlach an chaiteachais inmheanaigh a dhéanann an Fhorais ar thuarastail fhoireann an Fhorais, ar chostaisí ar nós cíos, míleaiste agus costaisí eile ó dheas den teorainn. Nuair a chuirtear san áireamh gur bunaíodh an Fhoras an chéad lá riamh chun dul i ngleic leis an leatrom a deineadh ar phobal na Gaeilge ó thuaidh agus páirc chothrom imeartha a chruthú tre infheistiú a dhíriú ar an tuaisceart, tá sé deacair a thuiscint anois go bhfuil focas an Fhoras ag athrú ón sprioc bunaithe sin an oiread is atá le tabhairt faoi ndeara sna figiúirí atá luaite san alt seo.”

Dúirt urlabhraí thar cheann an Fhorais go bhfeidhmíonn sé ar bhonn uile oileáin. “Reáchtálann Foras na Gaeilge réimse leathan de scéimeanna iomaíocha a bhíonn oscailte do phobal uile an oileáin,” ar sise. “Déantar measúnú ar iarratais dár scéimeanna bunaithe ar a gcaighdeán agus ar chomhlíonadh na gcritéar seachas ar an dlínse ina bhfuil iarrthóirí lonnaithe. Is cás le Foras na Gaeilge nach bhfuil tuilleadh acmhainní agus maoinithe aige le freastal ar na héilimh ar fad ón bpobal.”

Donegal community fighting to save its shore

(An edited version of this was published in An tUltach May 2017)

Tá aithne ag go leoir againn ar Thrá na Bráide, atá amach romhat agus tú ag amharc ó Rann na Feirste. Is láthair conspóideach anois é. Thug an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara cead do chomhlacht Francach feirm sliogéisc a fhorbairt amuigh ansin. Chuir sin an-fhearg ar an phobal.

Bíonn Aodh Mac Ruairí ag amharc amach air chuile lá, óna chuid oibre in Áislann Rann na Feirste. Tá sé sáite sa bhfeachtas in éadán na forbartha.

Níl aon fhadhb aige le feirmeoireacht sliogéisc, nó go bhfuil sin ar shiúil sa bhá le blianta fada. “Tá sé ar scála measartha beag, nach gcuireann isteach ar an timpeallacha áitiúil, tá b'fhéidir sé acra d'fheirmeacha sliogéisc amuigh ansin i láthair na huaire,” arsa Aodh. “Ach an méadú atá i gceist anseo, is méadú tionsclaíoch é. Tá sé ag dul a mhéadú go nocha's a naoi acra. Is ionann sin agus caoga páirc peile de chuid Chumainn Lúthchleas Gael. Is é an fadhb atá ann fosta, ná gur bá iontach beag atá anseo againn.

“Measaimid go ndearna an Ministir neamh-aird ar an Habitats Directive,” arsa Aodh. Tá an feirm le bheith suite taobh istigh de SAC, nó Limistéar faoi Chaomhnú Speisialta. Tá sé buailte le SPA, nó Limistéar faoi Chosaint Speisialta. Tá an chuid is ó den áit mar a bhfuil an cead tugtha ina uisce ainmnithe, nó Designated Shellfish Waters, ach cuid den fheirm taobh amuigh den uisce ainmnithe sin.

Níl Aodh sásta, ar dhóigh ar bith, leis an dóigh gur láimhseáil an Roinn an t-iarrtais. “Tá critéir leagtha síos ag Roinn na Mara, ach tá sé ar chúl sceiche, nó underhand mar a deirfeá, an dóigh gur tugadh an ceadúnas seo amach,” ar seisean. “Is iad na critéir ná go gcaithfidh an fógra bheith i bpáipéar áitiúil agus fógra i mbeairic (de chuid na nGardaí). Cuireadh fógra sa pháipéar, ach d'imigh sé ar mhuintir na háite.” Ní amháin nach bhfaca duine ar bith an fógra, ach luaigh sé 'Gweedore Bay', nach bhfuil ina logainm oifigiúil agus nach bhfuil ina ainm in aon chor ag bunadh na háite ar an bhá.

Cinnte, cuireadh fógraí i mbeairic de chuid na nGardaí, ach tá ábhar gearán arís ann. “Cuireadh i mBaile na Gallóglach é, agus tá sin tríocha míle ar shiúil ó Rann na Feirste,” arsa Aodh. “Cuireadh ceann eile i mbeairic an Bhun Bhig. Sin paróiste iomlán éagsúil ar fad. Tá mo dhuine inár gcónaí anseo ins na Rosann. Níl baint ná páirt againn le beairic an Bhun Bhig. Ní théann duine ar bith go bhfuil aithne agam orthu iseach go beairic an Bhun Bhig.

“So tá cinéal córas leagtha amach ag an Roinn sa dóigh nach dtarlaíonn comhairliúchán. Sin an córas a bhí i réim acu.”

Bhí fadbanna eile ann. B'ar an 16ú Nollag a rinneadh an fógra ar an pháipéar. “Ar an fichiú lá, d'fhógair an Ministir athbhreithniú iomlán ar an dóigh go dtugtar amach na ceadúnais,” arsa Aodh. Bhí na cúinsí mar a mbeadh an pobal cur isteach ar an phróiséas comhairliúchán i bhfad ró-cúng, dar leis. Níl go leoir tré-dhearcachta ann.

Leis “níor cuireadh an fógra (maidir leis an fheirm) i nGaeilge. Ba cheart go mbeadh sé ar a laghad dá-theangach.

Ba do Celtic Kerber Teoranta, go bhfuil seoladh aige ar an Leathros, Co Shligigh, a thug an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara an cead. Tá triúr stiúrthóir ar an chomhlacht. Is iad ná Marie-Aude Danguy, Briotáineach go bhfuil seoladh aici ar an Leathros; agus Stephan Alleaume agus a dheartháir céile Francois-Joseph Pichot. Tá seoltaí ag an bheirt seo i gCancale, baile beag cois cladaigh in oir-thuaisceart na Briotáine. Tá lámh ag muintir Pichot i dtionscal na n-oisrí le beagnach 90 bliain.

Tá cónaí ar Danguy fá Sligeach le thart ar 30 bliain, í bainte le tionscal na sliogéisc le 20 bliain nó níos mó.

I gcáipéisí a comhdaíodh leis an Oifig Um Clárú Cuideachtaí, tugann Danguy bainisteoir margaíochta uirthi féin. Tugann a bheirt eile iascairí orthu féin.

Níl ag éirí go ró-mhaith le Celtic Kerber, de réir na gcúntaisí is deireannaí a comhdaíodh. Bhí caillteanas carnaithe €372,605 ann sa bhliain 2015-6.

Is leis an cohmhlacht Francach Parcs St Keber iomlán na sciaranna i gCeltic Kerber. Alleaume agus Pichot beirt ina stiúirtheoirí ar an chomhlacht seo, atá lonnaithe i gCancale.

Ó 2008 i leith, tá víoras ag déanamh slad ar fheirmeacha oisrí na Briotáine agus cósta thiar na Fraince. Tá Cancale sáite i ngnó na n-oisrí ón 17ú Céad. Dúirt tuarascáil ó Agence France Presse tamall de bhlianta ó shoin gur chuir an víoras an-imní ar phobal Cancale. De réir na hirise Frontiers in Microbiology, tá inmharthanacht an tionscail sa bhFrainc faoi bhagairt.

Dheimhnigh taighdeoirí ón Institut Français de Recherche pour l'Exploitation de la Mer i mBrest na Briotáine go bhfuil baint ag an dóigh tionsclaíoch mar a fástar oisrí sa bhFrainc le scaipeadh an víorais. Ní fios an iad na modhanna céanna a bheidh in úsáid ar an Bhráid.

Cinnte, tá imní ar phobal Íochtar na Rosann. Tá idir Coiste Timpeallachta an Ghaoth agus an Carrickfin Trust gnóthach le tamall. Bhí siúlóid agóide trasna na bá ann agus é ina lag-thrá, dream amháin ag siúil ó Rann na Feirste, an dream eilg ag siúil ón mBráid. Bhí ceoilchoirm mhór ann Rann na Feirste , nó tá airgead riachtanach don bhfeachtas.

Anois, tá na feachtasóirí ag fanacht. Feicfidh siad a bhfuil le tarlú, agus ansin tabharfaidh siad faoin chéad céim eile.

Irish scholar was a Renaissance man

(a slightly edited version of this piece has been published on Tuairisc.ie)

B'fhear ildánach é Diarmaid Ó Doibhlin, a fuair bás in aois a 75 bliain tí s'aige i Machaire Fíolta, Co Doire. Ba léachtóir spreagúil le Gaeilge in Ollscoil Uladh, Cúl Raithin, é. Ba scoláire é, go raibh saineolas aige ar chuid mhór gnéanna den Ghaeilge. B'fhear é a bhí ag croí-lár imeachtaí Gaeilge ina cheantar féin é. Ba staraí é. B'fhile é, go mairfidh a shaothar. Ba pheileadóir maith Gaelach é.

Rinne sé na glúnta macléinn a theagasc ar an Ollscoil, thar 30 bliain mar léachtóir. Thar aon rud eile, bhí sé ar thaobh na macléinn. Thuig sé gur daoine iad, go mbeadh fadhbanna acu, agus rinne a dhícheall cuidiú leo.

Ní ábhar teibí sa tseomra ranga aige an Ghaeilge. Bhí rang ag déanamh staidéir ar Chaoineadh Airt Uí Laoghaire. Thug sé go Muscraí iad, go ndeachaigh siad ar thuras thart ar na háiteanna mar ar tharla na heachtraí.

Leis, thug sé cead a gcinn do mhicléinn. Bhí dualgas orthu tráchtas a dhéanamh sa bhliain deireannach don chéim. Lig sé do Shéamas Mac Annaidh scríobhneoireacht cruaitheach a dhéanamh in ionad tráchtais. Cuireadh cuid den ábhar a cumadh isteach san úrscéal Cuaifeach Mo Londubh Buí.

Mar scoláire, bhí cur amach leitheadach aige ar chuid mhór gnéanna den Ghaeilge, ó ré na luath-Críostaíochta go dtí an nua-litríocht – agus beagnach chuile rud eatarthu. Bhí fhios aige go háirithe an tábhacht atá leis an Ghaeltacht, agus an t-oidhreacht beo atá ann.

Thug sé leis an chuid is fearr den oiliúint acadúil ón sean-ghlúin scoláirí a chuaigh roimhe. Bhí cur amach aige ar an Laidin, a d'fhág beachtaíocht aige agus ceangal le léann na hEorpa. Thug sé sin isteach sa dearcadh nua-aimseartha a bhí aige.

Ní rud acadúil aige an Ghaeilge, ach cuid dá shaol. Bhí sé ag croí-lár imeachtaí Gaelacha ina cheantar féin. Minic go maith, ba obair chiúin é, a leag síos bunshraith do bhorradh atá anois ann. Siar i 70idí an chéid seo caite, bhí sé ar bhunaitheoirí an South Derry Gaelic Centre. D'eagraigh sin ranganna agus cainteanna i mbailte sa cheantar. Ainneoin gur ceantar an-corraithe ag na Trioblóidí é, bhí an Centre ábalta dul chun cinn a dhéanamh ó thaobh oibre trasphobail. Theip ar an tógra faoi dheireadh, le chomh corraithe agus a bhí na blianta sin.

Ba staraí áitiúil é, a rinne taighde agus a bhí ar bhunaitheoirí an South Derry Historical Society.

B'fhile cumasach é, a chuir dhá chnuasach amach. Mairfidh a shaothar, go háirithe b'fhéidir 'Loch na Craoibhe', a bhaineann leis an dúchas aige: “Amuigh ar an oileán chraobhach sin/ Ionad foscaidh ag Gaeil, port aireachais na muintire.”

Ba pheileadóir maith é, é mar chaptaen ar míonúir Dhoire agus foireann Choláiste Phádraig, Ard Mhacha. D'imir sé tamall dá chlub féin, An Lúb. I ndiaidh dó éirí as an imirt, bhí sé ina Chathaoirleach ar Bhord Chontae ag Cumann Lúthchleas Gael.

Rugadh ar an Lúb i ndeisceart Dhoire é. Baineann sin leis an chuid de Cho Doire atá i nDeoise Ard Mhacha, mar sin fuair sé meánscolaíocht i gColáiste Phádraig, Ard Mhacha. Bhí an Ghaeilge láidir sa scoil ag an am.

Chuaigh sé ansin go Má Nuad, mar ábhar sagairt ag déanamh céime sa léann Ceilteach. Shocraigh sé gan dul leis an sagartóireacht, agus rinne MA i gColáiste na hOllscoile Baile Átha Cliath. Chaith sé sealanna ag teagasc i gColáiste Phádraig, Ard Mhacha agus Coláiste Oiliúna Naomh Muire i mBéal Feirste, sula ndeachaigh sé go hOllscoil Uladh.

Fágann sé folús i saol na Gaeilge: ach crónófar go háirithe é mar fear céile ag Theresa; athair ag Crónán, Medb, Sinéad, Éamonn, Cáitlín agus Donncha: sean-athair: agus mar cara maith ag cuid mhór daoine.

deireadh

The Irish-language Kevin McAleer

(A slightly-edited version of this piece was published in An tUltach March 17)

Bhí a sháith caifé don lá ólta ag Kevin McAleer sular bhuaileamar le céile sa chaifé ag an Lár-Ionad Ealaíne ar an Ómaigh. Mar sin, choinnigh sé greim an fhir bháite ar bhuidéal uisce – ar dóigh a mhéadaigh an dreach fuarchúiseach is gnáth bheith air. Is é an dreach céanna, in éineacht leis an bhlas tuaithe Thír Eoghan ar a chuid cainte, a fhágann gur fuirseoir aitheanta é. Is cuma cé chomh greannmhar agus a bhíonn an rud a deir sé, ní bhíonn riain den gáire ar a aghaidh ach é fuarchúiseach ar fad.

Le tamall anuas, tá sé atá ag tabhairt a chuid fuirseoireachta isteach sa Ghaeilge.

D’fhoghlaim sé méid áirithe Gaeilge agus é ar Scoil na mBráithre ar an Ómaigh sna 70idí. “Bhí dúil agam sa teanga ag an am sin ach ní raibh mé ró-tógtha leis na múinteoirí – an sean-scéal céanna – agus fuair mé marc maith ag O-Léibhéal, ansin rith mé amach as an doras chomh tapaidh agus ab fhéidir liom,” ar seisean. “Ní raibh fonn ar bith orm dhá bhliain eile a chaitheamh leis an ghealt a bhí ag múineadh Gaeilge ag an am. Thug sé tríocha bliain eile orm teacht chugam féin ina dhiaidh. Tá mé ag teacht chugam féin de réir a chéile.”

Ainneoin bheith sa rang ag an Bhrathair sin mí-cáiliúil ar an Ómaigh, bhí suim aige riamh sa Ghaeilge. Dála cuid mhór daoine, rinne sé roinnt iarrachtaí pilleadh ar ranganna – agus b’iarrachtaí in aisce iad. Ansin, cúpla bliain ó shoin, thosaigh sé arís.

“Tá sé i gceist agam an rud a dhéanamh. Tá mé trí scór bliain anois – now or never, mar a deir siad,” ar seisean – agus tagann a aghaidh chomh cóngarach do gáire agus a thig leis.

“Thosaigh mé ag freastal ar ranganna cúpla bliain ó shoin, agus ag éisteacht leis an raidió. Ansin, rinne Gabriel Rosenstock (an file – A MacC) aistriúchán Gaeilge ar an sheó a bhí agam cúpla bliain ó shoin.”

Mar sin, le cúpla bliain anuas, bíonn an seó ar shiúil aige as Gaeilge ó am go ham. Spreagann sin é.

Níl sé ina aonar ach an oiread. Tá grúpa d’fhuirseoirí Gaeilge ann, ‘Gael Gáire’, agus rinne sé cúpla seó leofasan.

Tugann an grúpa sin tacaíocht dó, ach níl sé ag brath orthu. Rinne sé a sheó aonar féin anuraidh, ina aonar, ag Féile na Bealtaine ar an Daingean i gCiarraí. “Bhí sé sin go han-mhaith,” ar seisean. “Bhí siad ag gáire – as Gaeilge. Nuair a dhéanann tú seó as Gaeilge, ní bhíonn a fhios agat cén fáth, mar tarlaíonn an rud céanna sa Bhéarla chomh maith, tá sé casta.”

Go dtí seo, is aistriúchán ar a sheó Béarla é an seó Gaeilge a dhéanann sé. “Scríobhaim an rud i mBéarla ar dtús agus déanaim aistriúchán air ina dhiaidh,” ar seisean. “Ba bhreá liom an rud a dhéanamh as Gaeilge nuair a bheidh an teanga ar mo thoil agam. B’fhearr liom bheith ag smaoineamh as Gaeilge, bheadh sé sin go hiontach, ach I’ve more work to do on that.”

Tá sé cinnte go bhfuil rudaí gur féidir a dhéanamh as Gaeilge nach féidir a dhéanamh i mBéarla “ach níl mé chomh líofa sin fós. Tá na buntáistí sin ann. Ba mhaith liom leas a bhaint as an teanga féin. Faoi láthair, bím ag streachailt leis an aistriúchán a dhéanamh. I mo shaothar féin, tá a lán imeartas focal ann i mBéarla, agus ní féidir leat an cinéal sin a asitriú. Caithfidh tú bheith ag obair sa teanga féin ón tús. Tá mé cinnte go bhfuil a lán imeartas focal ann as Gaeilge. Ba bhreá liom bheith ag deileáil leis an chinéal sin go nádúrtha sa teanga féin ón tús – sin an ‘aim’ atá agam.”

Rinne Kevin freastal ar ranganna Gaeilge ar an Ómaigh ach “anois is fearr liom bheith ag freastal ar chiorcal comhrá nó bheith ag labhairt le daoine. Nuair a buaileann tú isteach i gcaifé agus nuair a bhuaileann tú le duine – mar shampla, bhuail mé leatsa cúpla lá ó shoin agus bhí comhrá deas againn as Gaeilge – casually – is fearr liom an cinéal sin anois, do you know. Tá suim agam i gcúrsaí gramadaigh, ar ndóigh, ach tá mé sásta an cinéal sin a dhéanamh i m’aonar, sa bhaile. Nuair a bhím amuigh i ngrúpa, is fear liom bheith ag labhairt le daoine.”

Dar leis go bhfuil go leoir deiseanna aige leis an Ghaeilge a labhairt ar an dóigh neamh-fhoirmeálta sin. “Bíonn daoine ag gearán faoin teanga, an easpa suime atá ann,” ar seisean. “Ní maith liom bheith ag plé le cúrsaí polaitíochta, ach i mo shaol féin níl leithscéal ar bith. Is féidir liom an teanga a fhoghlaim, tá go leoir áiseanna ann ar líne anois, tá foclóir suimiúil ann, agus cúrsaí, is féidir leat éisteacht leis an raidió. If I haven’t mastered the language, tá an locht ormsa.”

Tá sé lena chumas Gaeilge a léiriú Mí Iúil, le seó aonair ag Oideas Gael i nGleann Cholm Cille, thart ar an 20ú. “Rinne mé cúpla cúrsa seachtaine ann, ag Oideas Gael,” ar seisean. “Tá sé go hiontach. Fuair mé ríomh-phost ó Liam Ó Cuinneagáin, an stiúrthóir, agus d’iarr sé orm – ‘Ar mhaith leat teacht arais agus seó a dhéanamh as Gaeilge i rith seachtain cultúrtha?’ - agus dúirt mé – ‘Ba bhreá liom sin’.”

Admhaíonn Kevin gur chuidigh seo leis, nó nach mbíonn sé díreach chomh dúthrachtach agus ba cheart dó a bheith. “Bím ag cleachtadh mo chuid Gaeilge, agus ansin déanaim dearmad ar an rud ar fad ar feadh cúpla mí,” ar seisean. “Nuair a chuir sé an cheist orm, spreagann sin an suim ionam. Tá mé focused ar an aistriúchán a dhéanamh ar an seó nua. So beidh thart fá leath-uair a chloig agam as Gaeilge faoi theacht an t-samhraidh, mar a deirfeá.”

Tá áthas air go mbeidh réimse leathan daoine ag freastal ar an seó, ó thaobh cúlra agus ó thaobh líofachta. Mar sin “tá sé i gceist agam seó dhá-theangach a dhéanamh, ní bheidh sé as Gaeilge completely, beidh meascán ann.”

Beidh an seó seo, as Béarla, ag Féile Dhún Éideann na hAlban sa tsamhradh – nó gur iarr an Féile céanna air teacht ann ar feadh seachtaine len é a dhéanamh. Sa tseó seo “is gúrú mé agus tháinig léargas spioradálta i mo shaol. Sin mo phearsa ar stáitse – to be clear.” Tharla gur mheasc bean an dá phearsa suas agus é ar ardán anuraidh.

Tá sé féin anois ag tabhairt faoi bhun-aistriúchán Gaeilge ar an seó nua, nó tá anois go leoir muiníne aige as a chuid Gaeilge. Is san oifig, i sean-cró taobh leis an teach s’aige amuigh faoin dtuath, atá sé ag tabhairt faoi. In am amháin, ba in oifig ar an Ómaigh a bhíodh sé ag obair. Thréig sé sin, mar go raibh air taisteal isteach, agus bhí sé ró-fhuarasta leathscéalta a chumadh leis an obair a sheachaint – nós a thréig sé.