Tyrone woman Leonne Ní Loinsigh Leonne  develops Irish in South Derry

le hAnton Mac Cába

Tá An Carn i ndeisceart Doire ina thionsnamh Gaeilge iontach dúshlánach. Is seo an t-aon pobal taobh amuigh den Ghaeltacht mar a bhfuil níos mó páistí ag fáil bundoideachais trí Gaeilge ná trí Béarla – 112 ag fáil oideachais trí Gaeilge, trí scór trí Béarla.

Tá An Carn suite i mbaile fearann Tír Cathain, cúpla míle siar ó thuaidh ó bhaile Mhachaire Rátha. Má théann tú míle síos taobh-bóthar, tá tú ar an bhealach mór idir Béal Feirste agus Doire. Is ceantar seo mar ar mhair an Ghaeilge isteach sa 20ú Céad. Anois, tá an Ghaeilge mar dhlúth-chuid d’obair forbartha phobail sa cheantar.

Tá Leonne Ní Loinsigh ag croí-lár an tionscnaimh, í ina Oifigeach Forbartha Gaeilge le leath-dosaen bliain. Bhí an tionscnamh ann roimpi, ach í iontach tógtha leis. Ba scór bliain ó shoin a cuireadh tús leis. Ba thréimhse sin mar a raibh meath ar an cheantar. Cuireadh An Carn ar bun leis an phobal a fhorbairt: ach, an mhuintir a rinne, thuig siad go raibh tábhacht leis an ghné cultúrtha.

Is léir gur éirigh go maith leo, nó thug Leonne mé ar thuras timpeall an tsuímh. Tá dhá foirgneamh fairsingeacha ag An Carn féin: ansin an bhunscoil: tá dhá theach féin-fhreastal ann do chuairteoirí. Díreach trasna an bhóthair, tá an naíscoil, maraon le feirm thar 200 acra – gur tearmann dúlra é.

Ba foirgneamh dhá stór ceann acu, an céad uair go raibh mé ann cúpla bliain ó shoin: cuireadh an tríú stór leis ó shoin. Is sa tríú stór sin atá oifig Leonne. Tá níos mó spáis ann do ranganna oíche, idir Gaeilge, ceoil, damhsa, pilate agus eile. Thíos ar léibhéal na talún, tá an siopa – mar a bhfuil oifig an phoist an cheantair. Is cuid de thionscadal gheilleagair shóisialta an siopa, achan sórt nó déanta nó deartha in Éirinn. I measc na n-áiseanna atá ar a chúl, tá leabharlann pobail mar a bhfuil an-chuid leabhair Gaeilge “do foghlaimeoirí, do chainteoirí líofa, chomh maith le do pháistí.”

Is sa bhfoirgneamh eile a thagann an Club Óige lena chéile. Tá seo dá fhorbairt mar aonad ealaíne. Thuas staighre, tá amharclann, agus suíocháin ann do thart ar 200 más gá. Tá stiudeó raidió le forbairt ann, nó fuair An Carn an ceadúnas do raidió pobail an cheantair. Beidh ‘Radio G’ dá chraoladh go dátheangach ón bhfoirgneamh. Leis, tá seomra ealaíne, do dhealbhadóireacht agus mar sin, agus seomra il-mheán.

“An rud atá ar shiúil again ná imeachtaí a chur ar shiúil sa chomhphobal chun tacú leis an chóras Ghaeloideachas atá ar shiúil,” ar sise. “Táimid ag éirí freastal a dhéanamh ar gach léibhéal Gaeilgeora. Na páistí atá ag freastal ar an bhunscoil, táimid ag éirí imeachtaí a chur ar shiúil dóibh lasmuigh den rang, le go mbeadh siad ábalta a gcuid Gaeilge a úsáid, seans acu teacht le céile ar bhonn sóisialta agus caidreamh a fhorbairt. Ar ndóigh, táimid i gcomórtas leis an oiread sin rudaí – cúrsaí teilifíse, an oiread sin rudaí atá ar fáil do pháistí anois tríd an Bhéarla. Mar sin, tá sé tábhachtach an rud atá ar fáil tríd an Ghaeilge go mbeadh sé chomh tarraingteach, go mbeadh sé chomh maith nó níos fearr ná na seirbhísí atá ar fáil tríd an Bhéarla.”

Déanann An Carn a dhícheall freastal a dhéanamh ar riachtanaisí déagóirí chomh maith. “Na céad daoine a tháinig tríd an córas Gaeloideachais, tá siad againn go fóill, agus táimid ag cur oiliúint orthu le go mbeadh siad mar cinnirí ag an chéad glúin eile. Eiseamlairí atá iontu.” Chuaigh an mhuintir seo roinnt bealaí, ó thaobh staidéar agus slí beatha dhe. Dar le Leonne go bhfuil rud a cheanglaíonn lena gcéile iad:  “Na daoine seo, tá siad sásta teacht arais agus tacú le saol na Gaeilge. Tuigeann siad an tábhacht atá le pobal Gaeilge labhartha a chothú, agus tá siad ag éirí bheith páirteach ansin.” Déanann An Carn a dhícheall cuidiú leis an mhuintir óg seo a líon scileanna agus is féidir a fhoghlaim.

I measc na scileanna a múineadh, bhí curachadóireacht. Fágann sin go bhfuil siad ábalta dul amach ar bháid. Is léir gur éirigh go maith leis an chúrsa sin, nó thug Leonne féin faoi. Ba mhaith léi bheith ábalta Duais an Uachtaráin a chur ar fáil.

Míbhuntáiste atá ag an Charn ná nach bhfuil, go dtí seo, meánscoil Gaeilge sa cheantar – cé go bhfuil pleananna ann le ceann a bhunú. “Táimid ag éirí an bearna sin a líonadh agus imeachtaí a chur ar fáil do dhéagóirí,” ar sise. “In ionad Club Óige bheith ann do na déagóirí, thug muid Cumann Eachtraí air. Táimid ag éirí níos mó rudaí a chur ar fáil, rudaí níos tarraingtí, níos dúshlánaí, rudaí nach féidir leo a dhéanamh sa bhaile mór. Is maith leis na déagóirí dul ar na turasanna.”

Tá sé tábhachtach go bhfuil scileanna dá dteagasc don mhuintir óg. Fágann sin seans acu postanna a fháil ag An Carn, nó a leithéidí de thionscnamh in áit éigean eile.

Bíonn, ar ndóigh, cuid mhaith imeachtaí ar an Charn atá dírithe ar an phobal i gcoitinne sa cheantar, agus ní ar lucht na Gaeilge amháin.

“Táimid ag éirí an Ghaeilge a normalú sa mhór-cheantar seo,” ar sise. “Is dócha gur sin an príomh-sprioc atá againn. Beidh daoine ann go deo, agus ní bheidh suim dá laghad acu Gaeilge a fhoghlaim, ach táimid ag éirí go mbeadh siad báúil don teanga.”

Cinnte, tá An Carn ábalta daoine a thabhairt isteach sa Ghaeilge. Sampla maith ná lanúin as Devon, a d’aistrigh isteach sa cheantar. Tá siad anois ag foghlaim Gaeilge, agus ag obair leis an tionscadal ar fhorbairt cúrsaí dúlra.

Ní de bhunadh an cheantair ó dhúchas do Leonne féin. Is as an Ómaigh di. Thaitin an Ghaeilge go mór léi mar ábhar agus í ar Chlochar Loreto, agus í ag smaointiú ag an am “ba mhaith liom an Ghaeilge bheith mar slí beatha agam.” Níorbh eol dí arbh fhéidireacht sin “ach bhí mé ar an scoil nuair a bunaíodh TG4, agus b’ionsparaid mór sin.” D’fhág sin fios aici go dtiocfadh léi níos mó ná múinteoireacht a dhéanamh leis an Ghaeilge. Ní raibh Gaeilge sa teaghlach, ach cuimhne ag a seanmháthair ar chomharsan bheith ag caint Gaeilge agus í ag fás aníos. Bhí Leonne den bharúil gur sin áit éigean i nGaeltacht Dhún na nGall – gur thuig sí gur ceithre nó cúig mhíle taobh amuigh den Ómaigh a tharla.

Tar éis na scoile, chaith sí tamall ina cúntóir ranga sa tsruth Gaeilge i mbunscoil an Ghoirtín: “Eispearachas iontach a bhí ann, ag amharc ar na páistí óga seo ag foghlaim Gaeilge. Bhí easpa muiníne agam as mo chuid Gaeilge. Chuidigh an áit sin liom go mór, nó bhí mé sáite sa teanga.” Bhí uirthi an Ghaeilge “ ar achan uile rud” a fhoghlaim. Leis an mhéadú muiníne, thug sí faoin chéim sa Ghaeilge go páirt-aimseartha le Coláiste Mhic Aoidh. Agus muinín aici as a cuid Gaeilge, chuir sí isteach ar phost faoin Ciste Craoltóireachta Gaeilge, rud a fuair. Chaith sí tamall ag obair leis an stáisiún teilifíse Channel 9 i nDoire, sealanna le comhlachtaí léiriúchain.

Tharla ansin go bhfaca sí an post ar an Charn, gurb ann atá súil aici fanacht tamaill eile, nó cuid mhór le forbairt ann ar fad.

 First published, An tUltach, Samhain 2013