The Culturlanns under threat?

(An edited version of this was published in An tUltach June 2017)

Tá tábhacht ag an dá chultúrlann do lucht na Gaeilge sa Tuaisceart. Tá, anois, iad faoi bhagairt mar go bhfuil comhairliúcháin ar bun ag Foras na Gaeilge le h-athbhreithniú a dhéanamh ar mhaoiniú na h-ionaid Ghaeilge

Is siombal é den dul chun cinn atá déanta ag an Ghaeilge an Chultúrlann i mBéal Feirste, é ar an phríomh-bóthar tríd an chuid Náisiúnach den chathair.

Is Oifigeach Imeachtaí sa Chultúrlann é Conchubhar Ó Liatháin, Corcaíoch atá ag cur faoi I mBéal Feirste gan puinn de bhlas Mhúscraí caillte aige. Dar leis go bhfuil Foras na Gaeilge ag déanamh roinnte mhícothrom ar an chiste agus maoiniú dá bhronnadh.

“Ó 1999, nuair a bunaíodh Foras na Gaeilge mar thoradh ar Chomhaontú Aoine an Chéasta, tá maoiniú á fháíl ag Cultúrlann McAdam Ó Fiaich, a bunaíodh i 1991, agus tá maoiniú á fháil freisin le tamall de bhlianta ag Cultúrlann Uí Chanáin i nDoire,” arsa Conchubar. “Is scéim dúnta é an socrú faoina bhfaigheann an dá ionad seo maoiniú - mar sin níl cead ag aon ionad eile cur isteach ar mhaoiniú cé go bhfuair Gaelionad Mhic Ardghaill in Iúr Chinn Trá deontas le h-aghaidh imeachtaí faoin scéim.”

Sa doiciméad comhairliúcháin, deir Foras na Gaeilge gur mian leo “tacaíocht a chur ar fáil do na hionaid Ghaeilge ar fud na tíre le deiseanna a chur ar fáil don phobal úsáid a bhaint as a gcuid Gaeilge. Tugann taighde le fios dúinn, má bhíonn 'spás sábháilte' ar fáil ag daoine a labhraíonn mionteanga go gcuireann sin go mór le húsáid na Gaeilge sa phobal.”

Tá sprioc ag an bhForas go mbeadh “go leor ionaid Ghaeilge ar fud na tíre a bheadh in ann deiseanna úra úsáide Gaeilge a chur ar fáil don phobal dá mbeadh tacaíocht deontais ar fáil acu. Dá mbeadh deontas ar fáil, thiocfadh forbairt a dhéanamh ar chlár gníomhaíochtaí do na pobail bhríomhara Gaeilge mar ‘spás sábháilte’.” Sa doiciméad, ainmnítear roinnt ionad, Thuaidh agus Theas, nach bhfuil an Foras dá maoiniú – ach gur mhaith leis an Fhoras sin a dhéanamh. Is é an ról lárnach a bheadh ag Ionaid Gaeilge ná “deiseanna úsáidte do phobail na Gaeilge a spreagadh laistigh de thimpeallacht shóisialta.”

Faoi láthair, tá an Foras ag maoiniú Cultúrlanna Bhéil Feirste agus Doire amháin. Dar leis an doiciméad gur mhaith leis an Fhoras “freastal níos leithne a dhéanamh ar éileamh ó phobail na Gaeilge in áiteanna a bhfuil ionaid a bheadh in ann feidhmiú mar ionad Gaeilge. Táimid ag iarraidh sin a dhéanamh laistigh den chiste reatha maoinithe atá againn d’ionaid.”

Tá ceithre rogha i ndoiciméan an Fhorais: gan scéim úr a reáchtáil agus leanúint den socrú reatha maoinithe leis an dá Chultúrlann: scéim úr a reáchtáil, agus buiséad a aimsiú ó fhoinsí eile laistigh de bhuiséad Fhoras na Gaeilge, agus leanúint de na socruithe maoinithe reatha an dá Chultúrlann: laghdú a dhéanamh laistigh d’aon bhliain amháin ar mhaoiniú an dá Chultúrlann (ó £100,000 go £50,000 i gcás Bhéil Feirste, agus £123,000 go £50,000 i gcás Dhoire): an maoiniú bliantúil don dá chultúrlann ó Thuaidh a laghdú (go £50,000) thar thréimhse de 3 bliana (2018-2021), le ciste a chur ar fáil do scéim úr Ionaid Ghaeilge.

Dar leis an doiciméad féin, tá dhá thaobh leis na moltaí. Ar thaobh amháin “Maolóidh an scéim mholta seo neamh-chomhionannas sa chás seo trí spéis a spreagadh ó iarratasóirí cumasacha ó cheantair eile a bhfuil Ionaid Ghaeilge iontu agus tabharfaidh an scéim deis iomaíochta dóibh cur isteach ar chiste Fhoras na Gaeilge.” Ar an taobh eile “Aithnítear go mbeidh laghdú mór ar mhaoiniú reatha an dá chultúrlann ó thuaidh (Cultúrlann McAdam Ó Fiaich & Cultúrlann Uí Chanáin) chun an scéim mholta nua a chistiú.”

Níl Concubhar sásta go molann trí den ceithre rogha ciorrú ar bhúiséid na gCultúrlanna i mBéal Feirste agus Doire. Tá sé i bhfabhar maoiniú a chur ar fáil do Chultúrlanna eile. Dar leis gur cheart don bhFloras dul “in áít éigean eile chun an t-airgead atá de dhith a chuardach, (agus) chuaigh mé ag cuardach mé féin an bhfaighinn cúpla pingin sa bhreis ar chúl tolg éigean i gCearnóg Mhuirfean (ceanncheathrú an Fhorais).”

Tá moladh conspóideach aige. “B’fhéidir go bhfuilimíd ró fhada síos an bóthar chun athshamhlú iomlán ar an bhForas a thionscnú ach dá mbeadh furmhór mhór an Fhorais lonnaithe ó Thuaidh, idir fhoireann agus oifigí, bheadh costas i bhfad níos lú ar an institiúid teanga tras teorainn sna réimsí sin,” ar seisean.

Luaigh sé tábla as Tuarascáil Bhliantiúil an Fhorais do 2015, an ceann is déanaí atá ar fáil, mar a bhfuil cur síos ar thuarastail an chúigir fostaí is sinsearaí. “Léiríonn an tábla go raibh na feidhmeannaigh a d’oibrigh ó dheas den teorainn, i gceannaras an Fhorais i mBaile Átha Cliath ag fáíl tuarastal i bhfad níos airde ná mar a bhí á íoc le Leas Phríomh Fheidhmeannach an Fhorais, Seán Ó Coinn ag an am sin, fiú is go raibh poist níos sóisirí acu,” arsa Concubhar. “Fiú nuair a chuirtear san áíreamh go raibh ráta malartaithe fabharach do sterling an uair úd, bhí an tuarastal a bhí á íoc le feidhmeannaigh ó dheas céim substaintiúil níos airde ná tuarastal an leas phríomh fheidhmeannaigh ó thuaidh. Tá míniú simplí ar an mbearna, gan amhras, sa mhéid is go bhfuil an leas phríomh fheidhmeannach fostaithe de réir rataí tuarastail stat sheirbhsígh ó thuaidh agus go bhfuil na feidhmeannaigh ó dheas fostaithe de réir rataí ó dheas. Toisc go bhfuil furmhór mhór fhoireann an Fhorais fostaithe ó dheas, áfach, ciallaínn sin go bhfuil cuid is mó den tuarastal á íoc ó dheas den teorainn.”

Cuireann sé tuarastal Stiúrthóir Seirbhísí Corporáideach an Fhorais - €90-95,000 i 2015 – i gcomparáid le tuarastal Stiúrthóir Seirbhísí Corporáideach an Boord o' Ulster Scotch - £36,641 (€50,221). Tá, leis, rátaí míleáiste agus cothbhála a díoltar níos airde ó Dheas, gur rátaí státseirbhíse an dá dlínse iad.

“Le linn 2015 íocadh €180,621 (£131,114) i gcostaisi taistil agus cothú,” ar seisean. “ Is é sin suim níos mó ná an méid a bheadh le fáil ag an bhForas dá gcinnfí an ciorrú is mó a chur i bhfeidhm ar an dhá Chultúrlann - is é sin €123,000.” Tá “tromlach an chaiteachais inmheanaigh a dhéanann an Fhorais ar thuarastail fhoireann an Fhorais, ar chostaisí ar nós cíos, míleaiste agus costaisí eile ó dheas den teorainn. Nuair a chuirtear san áireamh gur bunaíodh an Fhoras an chéad lá riamh chun dul i ngleic leis an leatrom a deineadh ar phobal na Gaeilge ó thuaidh agus páirc chothrom imeartha a chruthú tre infheistiú a dhíriú ar an tuaisceart, tá sé deacair a thuiscint anois go bhfuil focas an Fhoras ag athrú ón sprioc bunaithe sin an oiread is atá le tabhairt faoi ndeara sna figiúirí atá luaite san alt seo.”

Dúirt urlabhraí thar cheann an Fhorais go bhfeidhmíonn sé ar bhonn uile oileáin. “Reáchtálann Foras na Gaeilge réimse leathan de scéimeanna iomaíocha a bhíonn oscailte do phobal uile an oileáin,” ar sise. “Déantar measúnú ar iarratais dár scéimeanna bunaithe ar a gcaighdeán agus ar chomhlíonadh na gcritéar seachas ar an dlínse ina bhfuil iarrthóirí lonnaithe. Is cás le Foras na Gaeilge nach bhfuil tuilleadh acmhainní agus maoinithe aige le freastal ar na héilimh ar fad ón bpobal.”

Donegal community fighting to save its shore

(An edited version of this was published in An tUltach May 2017)

Tá aithne ag go leoir againn ar Thrá na Bráide, atá amach romhat agus tú ag amharc ó Rann na Feirste. Is láthair conspóideach anois é. Thug an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara cead do chomhlacht Francach feirm sliogéisc a fhorbairt amuigh ansin. Chuir sin an-fhearg ar an phobal.

Bíonn Aodh Mac Ruairí ag amharc amach air chuile lá, óna chuid oibre in Áislann Rann na Feirste. Tá sé sáite sa bhfeachtas in éadán na forbartha.

Níl aon fhadhb aige le feirmeoireacht sliogéisc, nó go bhfuil sin ar shiúil sa bhá le blianta fada. “Tá sé ar scála measartha beag, nach gcuireann isteach ar an timpeallacha áitiúil, tá b'fhéidir sé acra d'fheirmeacha sliogéisc amuigh ansin i láthair na huaire,” arsa Aodh. “Ach an méadú atá i gceist anseo, is méadú tionsclaíoch é. Tá sé ag dul a mhéadú go nocha's a naoi acra. Is ionann sin agus caoga páirc peile de chuid Chumainn Lúthchleas Gael. Is é an fadhb atá ann fosta, ná gur bá iontach beag atá anseo againn.

“Measaimid go ndearna an Ministir neamh-aird ar an Habitats Directive,” arsa Aodh. Tá an feirm le bheith suite taobh istigh de SAC, nó Limistéar faoi Chaomhnú Speisialta. Tá sé buailte le SPA, nó Limistéar faoi Chosaint Speisialta. Tá an chuid is ó den áit mar a bhfuil an cead tugtha ina uisce ainmnithe, nó Designated Shellfish Waters, ach cuid den fheirm taobh amuigh den uisce ainmnithe sin.

Níl Aodh sásta, ar dhóigh ar bith, leis an dóigh gur láimhseáil an Roinn an t-iarrtais. “Tá critéir leagtha síos ag Roinn na Mara, ach tá sé ar chúl sceiche, nó underhand mar a deirfeá, an dóigh gur tugadh an ceadúnas seo amach,” ar seisean. “Is iad na critéir ná go gcaithfidh an fógra bheith i bpáipéar áitiúil agus fógra i mbeairic (de chuid na nGardaí). Cuireadh fógra sa pháipéar, ach d'imigh sé ar mhuintir na háite.” Ní amháin nach bhfaca duine ar bith an fógra, ach luaigh sé 'Gweedore Bay', nach bhfuil ina logainm oifigiúil agus nach bhfuil ina ainm in aon chor ag bunadh na háite ar an bhá.

Cinnte, cuireadh fógraí i mbeairic de chuid na nGardaí, ach tá ábhar gearán arís ann. “Cuireadh i mBaile na Gallóglach é, agus tá sin tríocha míle ar shiúil ó Rann na Feirste,” arsa Aodh. “Cuireadh ceann eile i mbeairic an Bhun Bhig. Sin paróiste iomlán éagsúil ar fad. Tá mo dhuine inár gcónaí anseo ins na Rosann. Níl baint ná páirt againn le beairic an Bhun Bhig. Ní théann duine ar bith go bhfuil aithne agam orthu iseach go beairic an Bhun Bhig.

“So tá cinéal córas leagtha amach ag an Roinn sa dóigh nach dtarlaíonn comhairliúchán. Sin an córas a bhí i réim acu.”

Bhí fadbanna eile ann. B'ar an 16ú Nollag a rinneadh an fógra ar an pháipéar. “Ar an fichiú lá, d'fhógair an Ministir athbhreithniú iomlán ar an dóigh go dtugtar amach na ceadúnais,” arsa Aodh. Bhí na cúinsí mar a mbeadh an pobal cur isteach ar an phróiséas comhairliúchán i bhfad ró-cúng, dar leis. Níl go leoir tré-dhearcachta ann.

Leis “níor cuireadh an fógra (maidir leis an fheirm) i nGaeilge. Ba cheart go mbeadh sé ar a laghad dá-theangach.

Ba do Celtic Kerber Teoranta, go bhfuil seoladh aige ar an Leathros, Co Shligigh, a thug an tAire Talmhaíochta, Bia agus Mara an cead. Tá triúr stiúrthóir ar an chomhlacht. Is iad ná Marie-Aude Danguy, Briotáineach go bhfuil seoladh aici ar an Leathros; agus Stephan Alleaume agus a dheartháir céile Francois-Joseph Pichot. Tá seoltaí ag an bheirt seo i gCancale, baile beag cois cladaigh in oir-thuaisceart na Briotáine. Tá lámh ag muintir Pichot i dtionscal na n-oisrí le beagnach 90 bliain.

Tá cónaí ar Danguy fá Sligeach le thart ar 30 bliain, í bainte le tionscal na sliogéisc le 20 bliain nó níos mó.

I gcáipéisí a comhdaíodh leis an Oifig Um Clárú Cuideachtaí, tugann Danguy bainisteoir margaíochta uirthi féin. Tugann a bheirt eile iascairí orthu féin.

Níl ag éirí go ró-mhaith le Celtic Kerber, de réir na gcúntaisí is deireannaí a comhdaíodh. Bhí caillteanas carnaithe €372,605 ann sa bhliain 2015-6.

Is leis an cohmhlacht Francach Parcs St Keber iomlán na sciaranna i gCeltic Kerber. Alleaume agus Pichot beirt ina stiúirtheoirí ar an chomhlacht seo, atá lonnaithe i gCancale.

Ó 2008 i leith, tá víoras ag déanamh slad ar fheirmeacha oisrí na Briotáine agus cósta thiar na Fraince. Tá Cancale sáite i ngnó na n-oisrí ón 17ú Céad. Dúirt tuarascáil ó Agence France Presse tamall de bhlianta ó shoin gur chuir an víoras an-imní ar phobal Cancale. De réir na hirise Frontiers in Microbiology, tá inmharthanacht an tionscail sa bhFrainc faoi bhagairt.

Dheimhnigh taighdeoirí ón Institut Français de Recherche pour l'Exploitation de la Mer i mBrest na Briotáine go bhfuil baint ag an dóigh tionsclaíoch mar a fástar oisrí sa bhFrainc le scaipeadh an víorais. Ní fios an iad na modhanna céanna a bheidh in úsáid ar an Bhráid.

Cinnte, tá imní ar phobal Íochtar na Rosann. Tá idir Coiste Timpeallachta an Ghaoth agus an Carrickfin Trust gnóthach le tamall. Bhí siúlóid agóide trasna na bá ann agus é ina lag-thrá, dream amháin ag siúil ó Rann na Feirste, an dream eilg ag siúil ón mBráid. Bhí ceoilchoirm mhór ann Rann na Feirste , nó tá airgead riachtanach don bhfeachtas.

Anois, tá na feachtasóirí ag fanacht. Feicfidh siad a bhfuil le tarlú, agus ansin tabharfaidh siad faoin chéad céim eile.